अरू कथाहरू |
राम दाहालको लेखनीhome |
|
|
१. अनुभूति २.आशंका ३.अंशबण्डा ४.गंगामाया ५.कथाकी कुन्ती ६.कर्णेल्नी ७.गोमती किन पोइला गई ? ८.जयपराजय ९. पाहुना १०. प्रशङ्ग मानेका पातको ११. मिनर्वा १२. महानगरको एक रात १३. श्रापित राजकुमारी १४. समानता १५. सौता १६. सौमी |
गंगामायाकथागंगामायाले फड्को परे झैं आएर थ्याच्च भैंमा मेरो अगाडि बस्दै भनी - “सानोबाबु , त्यसो गरI दिनु चैं भएन ।” मधेसको घरमा यदाकदा मात्र बस्ने भएकोले म त्यहाँको चालचलन, परिस्थिति र बोलीचाली पनि त्यति प्रस्ट बुझ्दिनथें तर गंगामायाका भने शब्द जत्तिकै अनुहार र हातका भावभङ्गिमा पनि बोल्ने भएकाले उसको भनाइको धेरै जसो कुरा बुझ्न त्यति गाहारो पर्दैनथ्यो । कहिलेकही अप्ठ्यारो नै परेको परिस्थितिमा गंगामायाको १०।१२ वर्षको नाति भोलुरामले मेरो दोभाषेको काम गरी दिन्थ्यो । गंगामाया कुन भाषामा बोल्थी ? म भन्न सक्दिन । एउटा गाउँबाट अर्को गाउँमा पुग्दा शब्द र लवजमा अन्तर आउने बोलिहरूलाई फरक भाषा भनिन्छ कि भनिदैन त्यो पनि मलाई थाहा छैन । जे होस्, उसको बोली म पनि केही बुझ्ने हुनाले नेपाली भाषाकै अंशियार भाषा हुनुपर्छ भन्ने लाग्छ । गंगामायाको भनाइ र भावभङ्गिमाले प्रस्ट भन्थ्यो - “मैले कुनै काम गरें जो गंगामायालाई पटक्कै मन परेको छैन” । तर उसको मन नपर्नुको कारण बुझ्न नसकेर मैले मुस्कुराउदै सोधें - “के भयो, गंगामाया ? ” गंगामायाले हात नचाउदै इशाराले एकातिर देखाएर भनी - “मेरो भोलु भन्छ कि हिजो सानोबाबुसँग गएको बेला मंगलीले उसलाई एक रुपयाँ दिई रे । हो ? ” “हो, दिई । के भयो त त्यसले ? ” - मैले गंगामायाको उत्तेजनात्मक प्रश्नको अर्थ नबुझेर सोधें । उसले मेरो प्रश्नको उत्तर दिनु भन्दा आफ्नै भावना व्यक्त गर्न जवाफ दिई - “किन दिई त्यसले,सानो बाबु ? मैले दिएकी थिइन र ? त्यसले दिने भन्दा त म सधैं नै बढी दिने गर्छु नि ।” मलाई केही भन्ने मौकै नदिई ऊ फेरि भन्दैगई - “त्यसले बिगार्छे भोलुलाई । जहिले पनि भेटे पिच्छे पैसा दिन्छे रे । बढो माया गर्ने भएकी त्यो । त्यो ६ महिना पनि नपुगेको छोरो छोडदा भने त्यसलाई माया लागेन, अहिले अर्कोले ठूलो पारे पछि ‘मेरो छोरो' भन्न आएकी होइन त्यो नकच्चरी ? मेरो अगाडि केही भन्दिन र पो ! नत्र मैले जानेकी थिएँ त्यसलाई । दशैंको बेलामा पनि खान दिइछ बोलाएर । दिवालीमा पनि, हेर्नोस् न, त्यो पडकाउने, सल्काउने के हुन्छ नि ? त्यही किन्नलाई पैसा दिएकी रे । त्यत्रो पैसा भए त्योसँग उसको आफ्नै छोरालाई दिनु नि । मेरो भोलुलाई किन दिनु पर्योि ? ” गंगामायाको विरोध बुझे पछि मैले अलिक जिस्क्याउने पारामा भनें - “उसको पनि त छोरो हो नि भोलु, झन जेठो छोरो ।” “कसरी उसको छोरो ? भोलु त मेरो छोराको छोरो । मेरो नाति।” - गंगामाया प्रस्ट विरोधमा उभिई । “भोलुकी आमा त हो नि ऊ पनि । तिमी तिम्रो छोरोकी आमा, भोलुकी बजै भए जस्तै।” - मैले गंगामायालाई यी सबै कुरा मन पर्दैन भन्ने जानेर पनि अलि दुष्ट्याइँ गरें । गंगामायाको अहिलेसम्म रोकेर राखेको व्यथाको बाँध फुट्यो र उसले आँशु झार्दै भनी - “हो, सानोबाबु ! आमा त हो ऊ, जन्मदिने आमा, तर कति निर्दयी छ ऊ भन्नोस् त ? मेरो छोरो मर्न लाग्दा उसले चटक्क छोडेर जानु हुन्थ्यो त बालक छोरो समेत छोडेर ? मेरो छोरो मर्छ भन्ने जाने पछि त्यसले ऊ मरुन्जेल कुर्नु हुन्नथ्यो ? कति गाहारो पर्यो? मेरो छोरोलाई प्राण जाने बेलामा ‘स्वास्नीले छोडेर गई” भन्ने बुझे पछि ? कस्तो हुरुक्क हुने गरी माया गर्थ्यो मेरो छोरो उसलाई ? छोडेर गएको लोग्नेको छोराको किन माया हँ त्यसलाई ? मैले मेरो भोलुलाई घरघर दुध मागेर ल्याएर ख्वाएँ र यत्रो तुल्याएँ । अहिले चाहिं ऊ चेपारे पार्न आउछे । कहीं नभएकी नकच्चरी ।” कुरा प्रस्ट हुदै गयो । ‘विरामी लोग्नेलाई छोडेर मंगली अर्को सँग पोइल गई’ भनेर मैले वर्षौ पहिले गंगामायाकै मुखबाट सुनेको थिएँ भेालु सानो छदै । मंगली किन पोइल गई या किन जान वाध्य भई ? उसको आफ्नै कथा व्यथा होला तर गंगामायाको दृष्टिमा मंगलीले गंगामायाको विरामी छोरो छोडेर जाने अक्ष्यम्य अपराध गरेकी थिई र मंगलीको आफ्नो छोरो प्रतिको दावी असह्य थियो गंगामायालाई । “भोलुरामलाई किन सम्झाउदिनौ त केही पनि नलिई भनेर ? उसले नलिए त कुरै सिध्दिन्छ नि ।” - मैले गंगामायालाई सुझाव दिएँ । गंगामायाले लामो सास फेरेर जवाफ दिई - “त्यो केटाकेटी कहाँ मान्छ र, सानो बाबु ? २।४ पैसा दाम कसैले हातमा राखिदिने बित्तिकै ऊ त त्यसै दङ्ग परिहाल्छ नि । बालकलाई नलिई भन्दैमा सििद्धन्छ कहीं ? मेरो सामु त लिन्न भन्छ नि तर, देखी हाल्नु भयो तपाईले कति सजिलै सँग लिइदिन्छ ऊ।“ नातिको गराइप्रति गंगामायालाई सान्त्वना दिन मैले भनें - “तिमीलाई टेरेन भने म भोलुलाई हप्काइ दिउँला ‘मंगलीसँग केही पनि नलिइ' भनेर।“ मेरो भनाई भूइँमा खस्न नपाउँदै गंगामायाले भनीहाली - “पर्दैन सानु वावु, पर्दैन उसलाई भन्नु । ऊ त रिसाइ हाल्छ नि मैले पोल लाएँ भनेर ।” ‘मंगलीलाई किन भन्दिनौ त त्यसो भए भोलुलाई केही पनि नदे भनेर ?‘ - मैले कुरोलाई टुंग्याउन प्रयाश गर्दै भनें । “त्यसलाई मैले भन्ने ? के कुरा गर्नु भएको सानो बाबुले ? त्यसको त म मुख पनि हेर्दिन ।” - गंगामायाले उत्तेजित भएर विरोध गरी तर उसको उत्तेजना एकै छिनमा हरायो र ऊ आफ्नो सहज स्वरमा भन्न थाली - “भोलु सानो हुँदा नि, सानो बाबु, जब ऊ अर्को कहाँ गएकी थिइन, भोलुलाई हेर्न आएकी थिई । मैले उसलाई लोप्पा खुवाएर पठाइ दिएँ । रोई पनि, सानो बाबु ऊ त । छोरो लान्छु भनेर अपहत्ते गरी । किन दिन्थें, हँ, मेरो छोराको छोरो उसलाई ? त्यो बेला त दिइनँ भने अब उसको छोरो समेत भइसके पछि चैं झन् किन दिने हँ ? ” गंगामायाका तर्कबाट आजित भएर मैले अन्त्यमा भनें - “त्यसो भए, गंगामाया, म मंगलीलाई गाली गरि दिउँला । हुदैन ? ” मेरो सुझाव गंगामायाले चाहे अनुरुप भयो । त्यसैले उसले खुशी हुदै भनी - “हो, त्यसै गरिदिनोस्, सानोबाबु, त्यसै गरिदिनोस् । हप्काई दिनोस् न अलि बेस्करी त्यसलाई । आजकल त्यो किन ? किन ? भोलुलाई फकाउँछे । त्यसो गर्न हुन्छ तैले ? भनी दिनोस् न त्यसलाई । छोट्टी कहीँकी ।” मबाट सन्तोषजनक उत्तर पाए पछि गंगामाया गई । एक छिन पछि खाजा र चिया मेरो अगाडि राखेर हाँस्दै मेरी भाउजूले भनिन् - “आज, सानोबाबु, तिमीले गंगामायाको गन्थन सुन्ने मौका पायौ । होइन ? ” मैले पनि जिज्ञाशावस भाउजूलाई सोधें - “त्यो भोलुकी आमासँग गंगामायाको किन त्यस्तो काटोछिनो नि, भाउजू ? ” “यो गंगामायाका कुरा सुन्न थाल्यौ भने बौलाउछौ तिमी । यसको चाला सधैं यस्तै हो । मंगलीले लान्छु भनोस् नभनोस्, लैजान्छे भनेर सधैं तर्सन्छे यो । भोलेले पनि त्यो बुझेको छ अनि त्यही निहु पारेर बजैलाई ठग्छ ।” - भाउजूले बिना कुनै गम्भिरता जवाफ दिइन् । “छोरो छोडेर पोइल गएकी रे नि मंगली त्यसै भन्छे त गंगामाया।” - मैले खोजीनिति गरें । “भन्छे नि त्यो । नगएर के गरोस् ? छोरो विरामी भएको दिनदेखि सधैं टोकस्थी, ‘जा, जा” भनेर घोक्रयाउथी । लोग्नेको आशमा बसेकी, लोग्ने बाँच्दैन भन्ने जानेपछि माइत गएर बसी ।” - भाउजूले भनिन् । “पोइल गएकी भनेको होइन ? ” - मैले थपें । “हो । पछि लोग्ने मरेपछि गई नै । तरुनी मान्छे नगएर के गरोस् ? ” - भाउजूको पक्ष पुरै मंगलीपट्टि देखियो । गंगामायालाई दिएको वचन पुरा गर्नपट्टि म लागिनँ र त्यसलाई बिर्सी पनि सकेको थिएँ किनकि भाउजूको भनाइ सुन्दा मैले मंगलीलाई केही भन्नु पर्ने जस्तो आवश्यकता देखिनँ तर अचानक फेरि एक दिन ऊ सँग मेरो जम्काभेट भई नै हाल्यो । भाउजूले अराए अनुसारको मालसामान किन्ने फिरस्ती बोकेर म हटिया घुम्न गएको थिएँ । हातमा झोला बोकेको भोलुराम पनि मेरै पछिपछि लागेको थियो । हटियाकेा बिचमा मैले केटाकेटीको स्वर सुनें - "भोलु दा, भोलु दा, आमा । भोलु दा आयो।“ अचानक भोलुरामको नाम सुनेर मैले टाउको घुमाएँ । दुई जना ५।७ वर्षका केटा मंगलीको दुई तिर उभिएर रमाउदै भोलुरामलाई हेरी रहेका थिए र मंगली पनि मुस्कुराई रहेकी थिई । मैले टाउको घुमाएर भोलुराम तिर हेरें । ऊ आधा लजाएर, शायद मेरो धकले होला, चोर आँखाले उतैतिर हेरी रहेको थियो । मंगलीको अगाडि ओछ्याइएको प्लास्टिकमा खत्य्राक खुत्रुक थुप्रै चिजहरू फिजाइएका थिए । सधैं गाउँझोपडीको सानो पसलमा सजाएर राखिने सामानहरूलाई मंगलीले हटियामा फिजाएर अलि बढी बेच्ने विचार गरेकी होली । आफूले किन्नुपर्ने सामान त्यहाँ पनि हुन सक्ने हुनाले र मंगलीसँग २।४ कुरा गर्न मन पनि भएकोले मैले उसको छेउमा गएर भनें - “अहो ! मंगली भाउजू ! आज हटियाको शोभा बढाइछौ नि ।” “यसो २।४ पैसा हुन्छ कि भनेर नै, सानो बाबु ।” - मंगलीले मुस्कुराउदै जवाफ दिई । मंगली र मेरो बिचको साइनो भोलुको बाबु जिउदो हुदै देखिको थियो । “यी तिम्रा छोरा ? ” - मैले केटाहरू देखाएर सोधें र उसले टाउकोले ‘हो' भनेर जनाए पछि फेरि थपें - “कति वटा छन् केटाकेटी ? ” “यही दुइटा छोरा मात्र हो ।” - उसले जवाफ दिई । “अनि यिनीहरूका बाबु के काम गर्छन् नि ? ” - मैले आफ्नो उत्सुकता शान्त गर्न सोधें । “गरिबको के हुन्छ र, सानो बाबु ? जहाँ मजुरी मिल्छ, त्यहीं जान्छ । मजुरी मिलेन भने दारु पिउछ, बस्छ ।” - मंगलीले आफ्नो गुनासो पोखी । “माया त गर्दो हो नि तिमीलाई ? ” - मैले आफ्नो जिज्ञाशा रोक्न सकिनँ । मंगलीले लामो सास फेरेर भनी - “किन गर्नु पर्यो् उसले माया ? उसले मन परेर लिएर आएकी कन्नेकेटी त होइन म । म त पोइ मरेर कसै कहाँ शरण लिन वाध्य हुनु पर्ने आइमाई पो त । हामी गरीबको समाजमा त आइमाई फगत भान्सा र रातमा चाहिने दुईखुट्टे प्रणी हुन्छौं । त्यसमा पनि ऊ सँग टाँसिन आएकी आइमाईलाई उसले पाल्न कर पनि छैन । आफैं पालिनु पार्छ मैले । अझ उसलाई पनि पालोस् भनी ठान्छ ऊ । भैगो, सानोबाबु, म त मनको पीर पोख्न पाएर होला तपाईलाई पो वाक्क पार्न थलिछु । अँ, आफ्नो भन्नोस् न । घरमा सबैलाई सन्चै छ ? ठूलो बाबुलाई ? भाउजूदिदीलाई ? केटाकेटीलाई ? ” “सबैलाई सन्चै छ, मंगली भाउजू । यसो आए पनि त हुन्छ कहिले कहीं । भाउजू सम्झी रहनु हुन्छ ।” - मैले सहानुभूति साथ भनें । “आउन त मन लाग्छ तर के गर्नु ? त्यस्तै पर्छ ।” - उसले ‘हुन्छ” वा ‘हुन्न” केही नजनाई भनी र फेरि थपी - “भोलुकी बजैलाई त ठीकै छ ? आउछिन् होला नि कहिले कहीं ? “ मैले हाँस्दै भने - ”ठीकै छ उनीलाई । उनको त आफ्नै गुनासो छ । तिमीले यो भोलुलाई पैसा दियौ, खान दियौ भन्ने पीर छ उनीलाई।“ मंगलीले शान्त स्वरमा भनी - ”यो उनको पीर पनि कहिले नसिध्दिने त्यान्द्रो भयो । यो नजिक आउँछ, हेर्छ । त्यसैले उनको जति माया दिन नसके पनि उसको चित्त नदुखोस् भनेर यसो केही दिन्छु । उनीलाई भने पीर छ -यो नाति नै खोसिदिन्छु कि भनेर । जिन्दगी नै यही त्राशमा बित्ने भयो उनको।“ “छोराको चिनो भनी ठान्छिन् उनी ।” - मैले सम्झाउन खोजें । “हेर्नोस्, सानो बाबु । भोलुकी बजैको चित्त नै सानो छ । उनी जहिले पनि आफ्नो केही दिनु पर्ला भनेर डर मान्छिन् । छोरोको उमेर पुग्यो, मन पर्योन, स्वास्नी ल्यायो । स्वास्नीले पाउने अधिकार त छोडनु पर्योा नि आमाले । परेन त ? तर उनी बुहारीलाई छोरो दिन तयार छैनन् । त्यो उमेरदार छोरो सधैं आफ्नै अधिनमा रही रहोस् भनी ठान्थिन् र त्यसको लागि जे पनि गर्न तयार हुन्थिन् उनी । प्रकृतिको नियम उल्टो भएर र सामाजिक मर्यादा नाघ्न नहुने भएर मात्रै नत्र स्वास्नीको भूमिका पनि पूरा गरी दिने थिइन् उनले । छोरो सिकिस्त विरामी भयो, बुहारीलाई छोराको सेवासुश्रुषा गराउनु कता हो कता बुहारी लखेट्ने मौका मिल्यो उनीलाई । उनको मायाको स्वार्थ्य यति साँघुरो छ कि त्यो स्वार्थ्यमा छोरो बलिदान भएको पनि उनीले थाहा पाइनन् । उनको छोरोले विद्रोह गर्न सकेन, गुम्सिएर मर्यो ।” - मंगलीले एकै सासमा भनी । “तर उनी त त्यस्तो बेलामा तिमीले छोडेर गयौ भन्छिन् नि ।” - मैले पनि मंगलीको अहंमा हिर्काउन चुकिनँ । “भन्छिन् । थाहा छ । यही दोष उनको छोरो मरेको दिन देखि नै लगाई रहेकी छन् । यही विष भोलुको कानमा पनि भर्छिन् तर मलाई आपत्ति छैन । बुहारीले छोड्दा उनको छोरोले भोगेको पीडा त उनीले देखिन् नि । छोरोको त्यो हालतमा मन त उनको पनि दुख्यो होला नि । उनीले जस्तो पाल्न सक्दिन यो भोलुलाई तर त्यसो भन्दैमा उनको छोरो मरे जस्तो मर्न दिन पनि त सक्दिन म यसलाई । यो त मैले उनीलाई जनाउ दिई सकेकी छु । त्यसैले पटक पटक सम्झाई रहन्छु कि भोलु माथिको अधिकार उनको मात्र होइन, मेरो पनि हो।“ - मंगलीले दृढ स्वरमा जवाफ दिई । भोलि पल्ट गंगामाया भाउजूलाईँ भन्दै थिई - “दुलही नानी , यो भोलुलाई जहींतहीं नपठाउनोस् है । मंगलीले फकाउछे ।” “लगे उसैकी आमाले लान्छे । किन अपहत्ते गरेकी, हँ, तिमीले ? यो भोलु लगेर कुप्लुक्क खाने चिज होइन । ठूलो भएपछि तिमीलाई पनि हेर्छ, उसकी आमालाई पनि हेर्छ । तिम्रो मात्रै त होइन नि ऊ ।” - भाउजूले स्पष्ट कुरा राखिदिइन् । “उसलाई हुदैन मेरो भोलु ।” - गंगामायाले रुन्चे स्वरमा भनी । “जसको छोरो उसलाई झन् कसरी नहुने ? ” - मैले पनि ठट्टैमा थपें । गंगामायाले पहिले भाउजूको मुख हेरी त्यसपछि मेरो अनि त्यही बसेर रुन थाली । “यसका यी झोलेनी पनि कति ठिक्क परेका नि जहिले भन्यो तहिले तुरुक्क झर्न लाई ।” - भाउजू भुतभुताउदै भित्र पसिन् । २।४ दिन पछि म पहाड फर्के । * * * मधेसको घर म फेरि ७।८ वर्ष पछि मात्र पुगें । म आएको समाचार पाएर सधैको झैं गंगामाया पनि मलाई भेट्न आई । ऊ अब निकै बुढी देखिन्थी र पहिले जस्तो तेज पनि थिएन । मैले औपचारिकतावस सोधें - “सन्चै छ, गंगामाया, तिमीलाई ? ” गंगामायाले थाकेको स्वरमा भनी - “के सन्चो के बिसन्चो, सानो बाबू ! बुढेस काल नै रोग हो आफैं र यसले नै मार्छ । तर बाँचेर पनि के गर्नु ? कसका निम्ति बाँच्नु ? ” “भोलु छ नि । ठूलो भयो होला नि अब त ।” - मैले निराशामा आशा जगाउन भनें । गंगामायाले रुन्चे स्वरमा भनी - ““भोलु त गई हाल्यो नि मलाई छोडेर, सानो बाबु । त्यो नकच्चरीले लिएर गइहाली नि मेरो भोलुलाई, असत्ती कोर परेको अनुहारले ।” “ल, ल, ल । यो बुढी अब नातिनी बुहारीलाई सराप्न थाली । आफ्नो पोइ लगी त तँ किन मर्न खोजेकी ? तँलाई खान लाउन दिएकै छ जसरी भए पनि । बेलाबखतमा आएर हेरचाह गरेकैछ ।” - भाउजूले गंगामायालाई हप्काइन् । भाउजूको हप्कीले दच्किएर गंगमायाले उठेर जाँदै भनी - “सानो बाबु , दुलहीनानी बुझी नै दिनु हुन्न मेरो कुरा । तपाई नै भन्नोस् त भोलुले त्यसरी छोड्नु हुन्थ्यो मलाई ? ” गंगामाया आझेल परेपछि मैले भाउजूलाई सोधें - “के भोलुराम झगडा गरेर निस्कियो ? ” भाउजूले भनिन् - “किन गर्थ्यो झगडा ? बुढीले आफैं भोलेको बिहे गरी दिई । बुहारी भित्र्याए पछि फेरि आफैं पन्साउन थाली उसलाई । भोले के गरोस् ? कि स्वास्नी छोड्नु पर्ने कि बजै छोड्नु पर्ने स्थितिमा परेपछि बजै छोडी दियो । तैपनि बजैको हेरचाह गरेकै छ ।” “गंगामाया के भन्छे नि आजकल ? ” - मैले उत्सुकता देखाएँ । “के भन्छे अब ? उही पुरानो कुरा नया तरिकाले फलाक्छे । जसलाई भेटे पनि भन्छे - ‘बुहारी त त्यस्ती थिइन । यो नातिनी बुहारी चैं राक्षेस्नी परिछ । मेरो भोलुलाई फकाएर नै लगी।' उसको जिन्दगी नै एउटा न एउटालाई देाष लगाएर नै बितेको छ ।” “त्यसो भए उस्तै छ गंगामाया ? ” “नाति हिडे पछि उसको आशा टुंगियो । अब गलेकी छ ऊ । नातिको भविष्य सँगसँगै उसले सिर्जना गरेको उसको संसारको सपना मेटिएको छ । स्वभाववस नातिनी बुहारीलाई गाली गर्छे, त्यत्ति हो ।” - भाउजूले भनिन् । “भोलुलाई त गाली गर्दिन नि गंगामाया ? ” - भोलुलाई गंगामायाले केही पनि नभनेकीले मैले सोधें । “सानो बाबु , मायाको त्यान्द्रो कति बलियो हुन्छ त्यो तिमीले बुझेकै छैनौ ।” - भाउजूले लामो सास फेरेर जवाफ दिइन् । मैले अरु प्रश्न गरिनँ । बिराटनगर २०५०।२।५ |